Cam thảo nam (Scoparia dulcis L.) là cây thảo nhỏ, cao 30–60cm, thân nhẵn, lá mọc đối, hoa trắng nhỏ mọc ở kẽ lá. Cây thường mọc hoang ở bãi cỏ, ven đường và được dùng làm thuốc với tác dụng thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu, hỗ trợ viêm họng và tiểu đường.
Tổng quan
Tên gọi khác: Cam thảo đất, dã cam thảo
Tên khoa học: Scoparia dulcis L.
Họ thực vật: Scrophulariaceae – Họ Hoa mõm chó.
Phân bố và sinh thái: Cam thảo nam phân bố rộng rãi ở các nước nhiệt đới và cận nhiệt đới. Tại Việt Nam, cây mọc hoang ở bãi cỏ, ruộng bỏ, ven đường và được trồng rải rác để làm thuốc. Cây ưa sáng, sinh trưởng tốt ở nơi đất tơi xốp, thoát nước.
Đặc điểm thực vật
Cam thảo nam là cây thảo sống hàng năm, cao khoảng 30 – 60cm, có khi tới gần 1m. Thân nhẵn, ít phân cành, màu lục nhạt đến lục xám. Lá mọc đối, hình mũi mác hoặc thuôn dài, mép khía răng cưa nông. Lá dài 2 – 6cm, rộng 0,5 – 1,5cm. Mặt trên màu xanh sẫm, mặt dưới nhạt hơn.
Hoa nhỏ, màu trắng, mọc đơn độc ở kẽ lá, có cuống mảnh. Tràng hoa 4 thùy, nhị 4.
Quả nang nhỏ, dài khoảng 3 – 4mm, chứa nhiều hạt nhỏ.
Mùa hoa quả: Tháng 5 – 10.
Bộ phận dùng: Toàn cây.
Thời điểm thu hái: Quanh năm, tốt nhất vào mùa hè – thu khi cây ra hoa.
Chế biến: Thu hái về rửa sạch, cắt khúc, phơi hoặc sấy khô.
Công dụng
Y học cổ truyền
Theo y học cổ truyền, Cam thảo nam có vị ngọt, hơi đắng, tính mát; vào các kinh can, tỳ, vị. Cây có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm, lợi tiểu, nhuận phế, chỉ khái.
Thường được dùng trong các trường hợp:
- Sốt, cảm nóng, viêm họng, ho khan, ho có đờm.
- Tiểu buốt, tiểu rắt, viêm đường tiết niệu.
- Mụn nhọt, lở ngứa ngoài da (dùng ngoài).
- Hỗ trợ điều trị đái tháo đường, viêm gan, vàng da.
Cây thường được dùng độc vị hoặc phối hợp với diệp hạ châu, râu ngô, nhân trần trong các bài thuốc mát gan, lợi tiểu và giải độc.
Y học hiện đại
Nhiều nghiên cứu đã xác định rằng cam thảo nam chứa đa dạng hoạt chất sinh học, bao gồm:
- Diterpenoids: Scoparic acid A, B, scopadulcic acid A, B.
- Flavonoids: Scutellarein, luteolin, apigenin.
- Alkaloids, glycosides, tannins, saponins, acid hữu cơ, đường, nhựa, tinh dầu và một số dẫn xuất phenolic khác.
Các nghiên cứu thực nghiệm và lâm sàng đã ghi nhận nhiều tác dụng tiềm năng của cam thảo nam, nổi bật gồm:
- Chống viêm và giảm đau: Flavonoid trong cây giúp ức chế các chất trung gian gây viêm như prostaglandin và histamine.
- Hạ đường huyết: Chiết xuất methanol từ S. dulcis có khả năng làm giảm đường huyết đáng kể trên chuột mắc tiểu đường, nhờ cơ chế tăng tiết insulin và cải thiện sử dụng glucose.
- Kháng khuẩn, kháng nấm: Tinh dầu và cao chiết từ cây có khả năng ức chế sự phát triển của nhiều chủng vi khuẩn gram dương, gram âm và một số nấm gây bệnh.
- Chống oxy hóa mạnh: Do chứa nhiều flavonoid và polyphenol, cây có thể bảo vệ tế bào khỏi tổn thương do gốc tự do – hỗ trợ phòng ngừa lão hóa và bệnh mạn tính.
- Bảo vệ gan và thận: Một số nghiên cứu cho thấy chiết xuất cam thảo nam có tác dụng bảo vệ gan khỏi tổn thương do hóa chất gây độc và cải thiện chức năng thận.
- Kháng virus và kháng u: Các diterpenoid như scopadulcic acid B cho thấy hiệu quả tiềm năng trong việc ức chế virus và chống ung thư.
Ứng dụng và một số bài thuốc dân gian
- Thanh nhiệt, giải độc, mát gan: Cam thảo nam 20g, Diệp hạ châu 15g, Nhân trần 12g. Sắc với 600ml nước còn 200ml, chia 2 lần uống trong ngày. Dùng liên tục 5 – 7 ngày để giải nhiệt, giảm mẩn ngứa, nổi mụn do nóng trong.
- Hỗ trợ điều trị viêm họng, ho khan: Cam thảo nam 15g, Lá dâu tằm 10g, Cát cánh 6g. Sắc nước uống 2 lần/ngày. Có thể dùng thay trà khi đau họng nhẹ, khan tiếng.
- Tiểu buốt, tiểu rắt do viêm đường tiết niệu: Cam thảo nam 20g, Râu ngô 15g, Mã đề 15g. Sắc uống hằng ngày trong 5 – 10 ngày. Giúp lợi tiểu, giảm viêm nhiễm nhẹ.
- Hỗ trợ điều trị tiểu đường (giai đoạn sớm hoặc thể nhẹ): Cam thảo nam 30g, Dây thìa canh 20g, Khổ qua 10g. Sắc uống mỗi ngày 1 thang, liên tục trong 2 – 3 tuần. Theo dõi đường huyết đều đặn và dùng phối hợp với chế độ ăn phù hợp.
- Trị mụn nhọt, rôm sảy, lở ngứa (dùng ngoài):
- Cách 1: Sắc nước Cam thảo nam tươi để rửa vết mẩn ngứa, mụn nhọt ngày 1 –2 lần.
- Cách 2: Giã nát Cam thảo nam tươi, đắp trực tiếp lên chỗ lở ngứa, có thể trộn thêm chút muối hoặc lá khế.
