Abutilon indicum (L.) Sweet – Cối xay

Tổng quan

Tên gọi khác: Giăng xay, Kim hoa thảo, Quýnh ma, Co tó ép (Thái), Phao tôn (Tày)

Tên khoa học:  Abutilon indicum (L.) Sweet

Họ thực vật: Malvaceae – Họ Bông.

Phân bố và sinh thái: Cây cối xay phân bố rộng khắp trên lãnh thổ Việt Nam, gặp ở hầu hết các vùng sinh thái từ Bắc vào Nam. Cây thường mọc hoang ven đường, bờ ruộng, trên đất trống, vườn nhà và những khu vực có đất pha cát hoặc đất thịt nhẹ. Đây là loài ưa sáng, có khả năng chịu hạn tương đối tốt, sinh trưởng mạnh vào mùa mưa và đã gắn bó lâu đời với đời sống sinh hoạt cũng như kinh nghiệm sử dụng cây thuốc của người dân.

Đặc điểm thực vật

Cối xay là cây thảo hoặc cây bụi thấp, cao khoảng 0,5–1,5 m. Thân tròn, trên bề mặt phủ nhiều lông mềm dạng hình sao, dễ nhận biết khi sờ tay. Lá mọc so le; phiến lá hình tim rộng, đầu nhọn, mép có răng cưa; cả hai mặt lá đều có lông mịn nên mặt lá hơi nhám. Hoa mọc đơn độc ở nách lá, cánh hoa màu vàng nhạt, gồm năm cánh. Quả thuộc dạng quả phân, gồm nhiều múi xếp vòng như hình bánh xe, khi chín tách thành các mảnh nhỏ, mỗi mảnh chứa một hạt, đây cũng là đặc điểm tạo nên tên gọi dân gian “cối xay”.

Mùa hoa quả: Tháng 3 – 8.

Bộ phận dùng: Toàn cây được dùng làm thuốc. Thu hái quanh năm, dùng tươi hoặc phơi khô.

Công dụng

Y học cổ truyền

Theo y học cổ truyền, cối xay có vị ngọt, hơi đắng, tính mát, quy vào các kinh Phế, Can và Thận. Dược liệu này được sử dụng với các tác dụng chính là thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu, tiêu viêm, hoạt huyết ở mức độ nhẹ và nhuận tràng nhẹ.

Trong thực hành dân gian và y học cổ truyền, cối xay thường được dùng để hỗ trợ điều trị các chứng viêm đường tiết niệu nhẹ như tiểu buốt, tiểu rắt, tiểu ít; phù thũng; các triệu chứng viêm họng, ho, sốt nhẹ; mụn nhọt, viêm da, lở ngứa, cũng như các trường hợp đau lưng và đau khớp mức độ nhẹ.

Y học hiện đại

Các nghiên cứu dược lý hiện đại cho thấy Abutilon indicum chứa nhiều nhóm hợp chất có hoạt tính sinh học như flavonoid, alkaloid, sterol và polysaccharide.

Các cao chiết từ cây đã được ghi nhận có tác dụng chống viêm, chống oxy hóa, lợi tiểu, giảm đau ở mức độ nhẹ và khả năng bảo vệ gan trên các mô hình thực nghiệm. Những kết quả này phù hợp với kinh nghiệm sử dụng trong y học cổ truyền, trong đó cối xay thường được dùng cho các tình trạng viêm, đau và suy nhược nhẹ, không được xem là dược liệu điều trị các bệnh lý cấp tính hoặc nặng.

Ứng dụng và một số bài thuốc dân gian

Trong y học cổ truyền và kinh nghiệm dân gian, cối xay được sử dụng chủ yếu dưới dạng thuốc sắc hoặc dùng ngoài, với mục đích hỗ trợ điều trị các chứng bệnh thuộc phạm vi nhiệt, thấp, viêm nhẹ.

Cối xay thường được dùng:

• Làm thuốc uống trong các trường hợp viêm đường tiết niệu nhẹ, tiểu buốt, tiểu rắt, tiểu ít, phù thũng.
• Làm thuốc giải nhiệt, tiêu viêm, dùng khi nóng trong, sốt nhẹ, viêm họng.
• Dùng ngoài để đắp hoặc rửa các tổn thương ngoài da như mụn nhọt, lở ngứa, viêm da.
• Hỗ trợ đau lưng, đau khớp mức độ nhẹ, nhất là ở người lao động nặng hoặc người cao tuổi.

Một số bài thuốc dân gian:

• Bài thuốc hỗ trợ viêm đường tiết niệu, tiểu buốt, tiểu rắt: Cối xay (toàn cây) khô: 20–30 g. Rửa sạch, sắc với khoảng 500–600 ml nước, uống trong ngày. Bài thuốc có tác dụng thanh nhiệt, lợi tiểu, thường dùng trong các trường hợp nhẹ.
• Bài thuốc giải nhiệt, hỗ trợ sốt nhẹ, viêm họng: Cối xay toàn cây 20 g, Rau má hoặc rễ cỏ tranh 10–15 g. Sắc uống ngày 1 thang. Dùng khi cơ thể nóng trong, khát nước, họng rát nhẹ.
• Bài thuốc hỗ trợ phù thũng, tiểu ít: Cối xay toàn cây 30 g, mã đề 12 g. Sắc uống ngày 1 thang. Thường áp dụng trong các trường hợp phù nhẹ do rối loạn tiểu tiện.
• Dùng ngoài trị mụn nhọt, viêm da, lở ngứa: Lá cối xay tươi lượng vừa đủ. Giã nát, đắp trực tiếp lên vùng tổn thương hoặc nấu nước đặc để rửa. Áp dụng khi tổn thương ngoài da chưa nhiễm trùng nặng.
• Bài thuốc hỗ trợ đau lưng, đau khớp nhẹ: Rễ cối xay khô: 15–20 g. Sắc uống hoặc phối hợp với các dược liệu khu phong, trừ thấp khác theo kinh nghiệm địa phương.

Xem thêm: Danh lục cây thuốc tỉnh Bình Phước (2025)