Rau dệu (Alternanthera sessilis) là cây thảo mọc bò, thân mềm, màu xanh hoặc hơi tím, thường gặp ở nơi ẩm ướt như ruộng lúa, bờ mương. Lá mọc đối, hình mác, không cuống; hoa nhỏ màu trắng, tụ thành cụm ở kẽ lá. Cây thường được dùng làm rau ăn và làm thuốc với công dụng thanh nhiệt, lợi tiểu, giải độc.
Tổng quan
Tên gọi khác: Dệu
Tên khoa học: Alternanthera sessilis (L.) R. Br.
Tên đồng nghĩa: Gomphrena sessilis L., Illecebrum sessile L., Alternanthera nodiflora R. Br.
Họ thực vật: Amaranthaceae – Rau dền
Đặc điểm thực vật
Rau dệu là cây thân thảo sống lâu năm, thường mọc bò lan trên mặt đất hoặc trong nước nông. Thân tròn, mảnh, màu xanh hoặc tím nhạt, có nhiều đốt, mọc bò rồi vươn cao ở phần ngọn. Lá mọc đối, hình mác hoặc bầu dục, không cuống hoặc gần như không cuống, mặt lá nhẵn, màu xanh nhạt. Hoa nhỏ, màu trắng, mọc thành cụm dạng đầu ở kẽ lá, không cuống rõ rệt. Quả bế, hình trứng, chứa một hạt.
Mùa hoa quả tháng 5 – 10.
Bộ phận dùng: Toàn cây trên mặt đất.
Thời điểm thu hái: Quanh năm, tốt nhất vào mùa mưa.
Chế biến: Có thể dùng tươi hoặc phơi khô trong bóng râm (phơi âm can).
Phân bố và sinh thái
Cây phân bố rộng rãi ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới châu Á, châu Phi. Tại Việt Nam, rau dệu mọc hoang khắp nơi từ đồng bằng đến trung du, nhất là nơi ẩm ướt như bờ ruộng, rạch nước, ao hồ hoặc ruộng lúa.
Công dụng
Y học cổ truyền
Theo y học cổ truyền, rau dệu có:
Tính vị: Vị ngọt nhạt, tính mát.
Quy kinh: Tác động vào kinh Can và Tỳ.
Công năng: Thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu, tiêu viêm, sát trùng, điều kinh, lợi sữa.
Chủ trị: Mụn nhọt, lở ngứa, mẩn ngứa dị ứng; bí tiểu, viêm đường tiết niệu; hỗ trợ điều trị viêm gan, viêm họng, sốt nóng trong. Dùng cho phụ nữ sau sinh để tăng tiết sữa.
Y học hiện đại
Nhiều nghiên cứu thực nghiệm đã xác định Alternanthera sessilis chứa các nhóm hợp chất chính sau:
- Flavonoid: như quercetin, rutin, luteolin – có hoạt tính chống oxy hóa mạnh.
- Alkaloid: nhóm chất có hoạt tính sinh học đa dạng, góp phần kháng viêm và điều hòa thần kinh.
- Saponin: giúp tăng cường miễn dịch, chống viêm và có tác dụng lợi tiểu.
- Triterpenoid: có vai trò bảo vệ gan, kháng virus và kháng u.
- Tannin: giúp làm săn niêm mạc, kháng khuẩn và chống tiêu chảy.
Ngoài ra, cây còn chứa axit hữu cơ, vitamin C và một số nguyên tố vi lượng như sắt, kẽm, magie.
Các công trình nghiên cứu dược lý học và y học hiện đại đã chứng minh:
- Kháng khuẩn – kháng nấm: Chiết xuất methanol từ rau dệu có tác dụng ức chế Staphylococcus aureus, E. coli, Candida albicans...
- Kháng viêm: Thử nghiệm trên mô hình gây viêm ở chuột cho thấy chiết xuất rau dệu làm giảm phù nề và ức chế phản ứng viêm.
- Chống oxy hóa: Nhờ hàm lượng flavonoid cao, cây giúp trung hòa gốc tự do, bảo vệ tế bào.
- Bảo vệ gan: Một số nghiên cứu trên động vật cho thấy chiết xuất rau dệu làm giảm men gan ALT, AST trong mô hình gây độc gan bằng CCl₄.
- Lợi tiểu: Chiết xuất nước của cây làm tăng lượng nước tiểu và đào thải muối nhẹ, hỗ trợ điều trị viêm đường tiết niệu.
- Ức chế tế bào ung thư: Một số nghiên cứu bước đầu ghi nhận khả năng ức chế sự tăng sinh của một số dòng tế bào ung thư (như HeLa) trong ống nghiệm.
Ứng dụng và một số bài thuốc dân gian
- Chữa viêm gan, vàng da: Rau dệu tươi 50g, sắc với 400ml nước còn 150ml, uống trong ngày.
- Chữa tiểu buốt, tiểu dắt: Kết hợp rau dệu, râu ngô, mã đề, mỗi vị 20g, sắc uống.
- Lợi sữa sau sinh: Rau dệu tươi nấu canh hoặc sắc uống hàng ngày.